बांबूविश्व
बांबू लागवड मार्गदर्शन
ज्यांच्यामुळे आम्हाला शेतीत रस निर्माण झाला असे
कृषिरत्न श्री. चंद्रशेखर भडसावळे (दादा) यांना समर्पित
बांबूविश्व
लेखक:
सचिन टेके, प्रतिक्षा टेके, विश्वजित पडवणकर
पत्ता: बांबूविश्व, ढोकशेत गाव, ढोकशेत-दहिगाव मार्ग,
ता. सुधागड, रायगड ४१०२०५
प्रकाशक: सचिन टेके
संपर्क: ८१०८११२२५५
संकेतस्थळ: www.bamboovishwa.in
प्रथम आवृत्ती: मार्च २०२४
© २०२४ सचिन टेके
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed, or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording, or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law.
माणगा बांबूचा व्यास
हा 43 mm = 4.3 cm = 1.70 inch आहे.
वरील माणगा बांबूचे दोन पेरांतील अंतर
300 mm = 30 cm = 12 inch = 1 foot आहे.
१ एप्रिल २०२० रोजी दोरीच्या साहाय्याने १० फुटांवर मार्किंग करून घेतले. (मार्किंग सोपे होण्यासाठी दोरीला दर १० फुटांवर रंगीत रिबन बांधली)
जे. सी. बी. ने ३ x ३ x ३ फुटाचे खड्डे खोदताना
१५ जून रोजी बांबूची रोपे खड्ड्यात लावली.
बांबूला १० दिवसांनंतर आलेले कोंब
३ वर्षांनंतर - जून २०२३ - बांबूंची झालेली वाढ
बांबूच्या काठीची जाडी नवीन आलेले कोंब
वणव्यानंतर ७ दिवसांनी बांबूच्या फांद्यांना फुटलेली पाने
अनुक्रमणिका
सारांश
बांबूसाठी कमीतकमी देखभालीची आवश्यकता लागते. तसेच अवेळी पाऊस, वादळ यात नुकसान होत नाही. बांबू पीक हे फळपिकांसारखे सारखे नाशवंत नसल्याने व्यापाऱ्यांकडून गळचेपी होत नाही.
कोकणातील स्थानिक भरीव बांबू माणगा जातीला मुंबईजवळील बांबू मार्केट मध्ये फार दीर्घकाळापासून चांगली मागणी आहे.
मोठ्या प्रमाणावरील बांबू लागवडीस ४०० रोपांसाठी एकरी १,५०,०००/- रुपये लागवड इतका खर्च पहिल्या वर्षी येतो. ४ वर्षांनंतर बांबू लागवडीतून बांबू विकून दर एक वर्षाआड जास्तीत जास्त एकरी ३,५०,०००/- रुपये नफा मिळू शकतो. बांबू तोड नोव्हेंबर महिन्यात केलेली उत्तम मानली जाते.
बांबू लागवड ही शक्यतो मध्यम उताराच्या, वरकस व पडीक अशा जमिनीवर करावी. चांगल्या शेतजमिनीत बांबू लागवड करू नये.
हे पुस्तक म्हणजे आमच्या बांबू लागवडीची गोष्ट आहे. हे पुस्तक लिहिताना आमचा स्वतःचा अनुभव, इतर यशस्वी बांबू शेतकऱ्यांचा अनुभव, विश्वविद्यालयातले प्राध्यापक, बांबूतज्ञ व बांबू नर्सरी उद्योजक यांच्याशी केलेली चर्चा, तसेच राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय शोधनिबंध यांचा उपयोग करण्यात आलेला आहे.
आमच्या असेही निदर्शनास आले की जेव्हा आपण मोठ्या प्रमाणात एखादी लागवड करतो तेव्हा संशोधनांतून सांगितलेल्या कृतींचा प्रत्येकवेळी वापर करणे कठीण जाते. त्याचे कारण म्हणजे संशोधनासाठी मोजक्याच प्रमाणात लागवड केली जाते व जास्तीत जास्त उत्पादनाकरता उपाय सुचविले जातात. संशोधनात सुचविलेल्या काही गोष्टी केल्यामुळे मजुरांचा खर्च प्रचंड वाढतो. त्यामुळे अशा गोष्टी काही वेळेला मोठ्या प्रमाणावरील व्यावसायिक लागवडीकरता शक्य किंवा फायदेशीर ठरत नाहीत. म्हणूनच आम्ही संशोधन व प्रत्यक्ष अनुभव यांचा समतोल साधून या पुस्तकात माहिती देण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.
कोरोनाकाळात जून २०२० रोजी आम्ही बांबूविश्व, ढोकशेत(रायगड) येथे ४.५ एकर क्षेत्रावर १३०० बांबूची लागवड केली. हे ठिकाण खोपोली-पाली मागार्वर पाली गणपती मंदिर येण्याअगोदर १५ कि. मी. अंतरावर येते.
आमच्या बांबू बनात ३६ विविध प्रकारच्या बांबूच्या जाती व १२६४ माणगा जातीचे बांबू आम्ही लावलेले आहेत.
शेतातील काम करणारे आमचे सहकारी, हितचिंतक व मार्गदर्शक या सर्वांच्या सहकार्याने आमच्या बांबू लागवडीची वाढ उत्तम प्रकारे झाली. या सर्वांचे आम्ही आभार मानतो.
आम्ही सखोल अभ्यास करून व तज्ज्ञांच्या मदतीने केलेली बांबू लागवड प्रक्रिया येथे मांडण्याचा प्रयत्न करत आहोत.
- सचिन टेके
प्रतिक्षा टेके
विश्वजित पडवणकर
विशेष सूचना: या पुस्तकात दिलेली माहिती ही आमच्या अनुभवावरून व उपलब्ध असलेल्या संशोधनाशी खातरजमा करून दिलेली आहे. ही माहिती संपूर्णतः बरोबर असेलच असे नाही. लागवड करण्यापूर्वी आपण बांबू विषयात आपला स्वतःचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
बांबू लागवडीचा निर्णय
जेव्हा आमच्यावर, जमिनीवर कोणते पीक घ्यावे हा निर्णय करण्याची वेळ आली तेव्हा हापूस आंबा, काजू, जांभूळ, औषधी वनस्पती असे अनेक पर्याय समोर आले. सर्व पर्यायांची चाचपणी केल्यानंतर आम्ही बांबूची मोठ्या प्रमाणात लागवड करण्याचा निर्णय घेतला.
आम्ही बांबूचीच निवड का केली?
हो, हे अंशतः खरे आहे. याची काही कारणं खालीलप्रमाणे आहेत:
बांबूची ओळख
बांबू जातीची निवड प्रक्रिया
आपण ज्या बांबूच्या जातीची मोठ्या प्रमाणात लागवड करणार आहोत, ती जात मार्केटमध्ये सध्या विकली जाणारी असावी असे आम्हाला कळले व त्याबाबत मार्गदर्शन मिळाले. मागणी जास्त व पुरवठा मर्यादित हे किंमत जास्त मिळण्याचे सूत्र आहे.
बांबूच्या जातींचा तुलनात्मक अभ्यास | ||||
माणगा Stocksii | टूल्डा Tulda | ग्रीन व्हल्गरीस | मानवेल Strictus | |
ठिकाण | कोकण | कोकण | कोकण / पठार | पठार |
वातावरण Climate | आद्र Humid | आद्र Humid | आद्र / कोरडे | मुख्यत्वे कोरडे /Dry |
बाजारपेठ | पनवेल | पनवेल | ||
व्यास Diameter | २.५-४ cm ४० mm | ५-१० cm १०० mm | ४-१० cm १०० mm | २.५-७.५ cm ७५ mm |
उंची | २७ फूट शक्यतो सरळ | कोकणात ३५ फूट सरळ | ६० फूट थोडा पसरलेला | १८-४५ फूट थोडा पसरलेला |
दोन पेरांतील अंतर | १५-३० cm | ३६-६० cm | ३०-४५ cm | ३०-४५ cm |
माणगा Stocksii | टूल्डा Tulda | ग्रीन व्हल्गरीस Vulgaris | मानवेल Strictus | |
भिंतीची जाडी Wall Thickness | ४० mm बऱ्यापैकी भरीव | ८-१५ mm पोकळ | ७-१५ mm पोकळ | ५-२० mm जास्त जाडी थोडा पोकळ |
वापर | बांधकाम फर्निचर टोपल्या पोल | बांधकाम अगरबत्ती पेपर खाण्याचे कोंब | बांधकाम पेपर टोपल्या पोल | बांधकाम फर्निचर टोपल्या पोल |
फुलधारणा Flowering | ४०-४५ वर्षे | ३०-६० वर्षे | ८०-१५० वर्षे क्वचित | २५-४० वर्षे |
लागवडीचे अंतर Planting Distance | १० x १० फूट | १२ x १० फूट (ओळीतले अंतर १२, रोपातले अंतर १०) | १२ x १० फूट (ओळीतले अंतर १२, रोपातले अंतर १०) | १० x १० फूट |
चांगली मागणी असणारी बांबूची जात शोधण्याकरिता आम्ही पनवेल येथे महाराष्ट्र बांबू भंडारात गेलो. तेथे माल घेऊन आलेल्या ट्रक ड्राइव्हर, तसेच दुकानाच्या मॅनेजर सोबत चर्चा केली. त्यांनी हा बांबू कोकणातला असल्याचे सांगितले. त्या बांबूच्या जाडीवरून व दोन पेरांतील अंतरावरून ही "माणगा" (Stocksii) जात असल्याचे निष्पन्न झाले. त्यांनी आम्हाला असे सांगितले की,
१. ग्रीन व्हल्गरीस (Green Vulgaris)
२. मानवेल (Strictus)
३. ब्रॅंडीसी (मोठ्या व्यासाचा) (Brandisii)
४. जायजेंटिस (मोठ्या व्यासाचा) (Giganteus)
५. त्रावणकोरीया (Travancorica)
६. कळक (मोठे काटे असलेला, गुंतागुंतीचा) (Bambos) - लावू नये - तोडण्यासाठी कामगार मिळत नाहीत - हा बांबू चांगला व मजबूत आहे परंतु प्रत्यक्षात त्याचा वापर मोठ्या प्रमाणात करणे कठीण आहे.
हा भाग कोरडा असतो म्हणजे आद्रता फार कमी असते अशा ठिकाणी मानवेल बांबू (Strictus) - हा बांबू बऱ्यापैकी भरीव असतो. बहुतेक ठिकाणी या बांबूला वेड्या-वाकड्या जाड फांद्या येतात त्यामुळे त्या काढण्यासाठी जास्त परिश्रम लागतात.
लागवडपूर्व तयारी
लागवडीची जमीन शेतजमीन नसावी (कारण सपाट असते, पाणी साचते). जमिनीला मध्यम उतार असलेला उत्तम. जेथे जास्त वारा वाहतो अशा फार उंच ठिकाणी नसावी. वाऱ्याने बांबू वाकडे होतात. वरकस (जेथे शेती करता येत नाही) अथवा पडीक जमीन उत्तम.
बांबू लागवडीला तारेचे कुंपण असावे नाहीतर गुरे रोपे खाण्याची शक्यता असते. त्यामुळे मोठे आर्थिक नुकसान होऊ शकते. जर आपल्या जागेवर उन्हाळ्यात वणवे लागत असतील तर जागेच्या चारही बाजूने रस्ता करावा त्यामुळे आग आत येणार नाही व बांबू लागवड मध्यभागी करावी.
पाऊस गेल्यानंतर ऑक्टोबर मध्ये रोपांना पाणी देण्याची सोय (ड्रीप) आधीच मे महिन्यात करून ठेवावी जेणेकरून ऑक्टोबरमध्ये घाई होणार नाही व पाण्याअभावी रोपे दगावणार नाहीत.
आम्ही बांबू लागवड कोणत्या पद्धतीने केली?
आम्हाला १३०० बांबूची लागवड करायची असल्याने कंदापासून लागवड करणे शक्य नव्हते, कारण मोठ्या प्रमाणात कंद उपलब्ध नव्हते. तसेच कंदाचा दर हा जवळपास दुप्पट होता. कंद वापरल्यास वाढ लवकर होते पण उपलब्धता व खर्चाकडे पाहता आम्ही माणगा रोपांपासून बांबू लागवड करण्याचा निर्णय घेतला.
रोपांना नर्सरीतून आणल्यापासून त्वरित लागवड करण्याची गरज नसते. रोपे उशिरा लावली तरी चालतात. बहुतेक वेळेला लागवडीकरिता मोठ्या प्रमाणात मजूर एका विशिष्ट वेळेला मिळत नाहीत त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात लागवड करायची असेल तर रोपांना प्राधान्य देण्यात येते.
कंदाद्वारे बांबू लागवड केल्यास बांबू हा २ वर्षे लवकर तयार होतो. बांबूचे कोंब हे सुरवातीपासूनच चांगल्या जाडीचे येतात. याचे कारण कंदामध्ये नवीन कोंबांच्या वाढीसाठी लागणारी अन्नद्रव्ये आधीपासूनच मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असतात.
पाऊस गेल्यानंतर पाण्याची स्वतंत्र व्यवस्था (ड्रीप) सहसा करावी लागत नाही. केवळ पावसाच्या पाण्यावर बांबू जगू शकतो. मोठ्या प्रमाणात (१०० ते १०००) लागवड करायची असेल तर बांबूचे कोंब उपलब्ध होणे कठीण असते. बांबूचे कोंब मिळवले तरी ते रोपांपेक्षा ४०% महाग असतात. कंदाची लागवड, ते काढल्यापासून लगेचच करावी लागते. जर कंद लागवडीसाठी मजूर वेळेत मिळाले नाहीत तर मोठ्या प्रमाणावर नुकसान होण्याची शक्यता असते. उन्हाळ्यात पाण्याची व्यवस्था केल्यास कंदाच्या लागवडीची मर कमी होते.
बांबू लागवडीतील अंतर
(१० x १० फूट अंतरावर खड्डे खोदले)
दापोली कृषी विद्यापीठाचे प्राध्यापक डॉ.अजय राणे यांच्या रिसर्च पेपरनुसार, आम्ही माणगा जात (Stocksii) १० x १० फूट अंतरावर लावली. (बांबूच्या उंचीनुसार वेगवेगळ्या बांबूच्या जातींसाठी वेगवेगळे अंतर असते.) हे अंतर ठेवल्यामुळे बांबूंना एकमेकांचा आधार मिळाला. वाऱ्याने ते वाकडे झाले नाहीत. तसेच उन्हाच्या शोधात ते सरळ वाढले. जास्त अंतर ठेवल्यास बांबू झुकतात तसेच वाऱ्याने वाकडे होतात.
एक एकर क्षेत्रात ४०० रोपे लागली. लागवड सरळ रेषेत केल्याने ड्रीप इरिगेशन ने पाणी देण्याकरता सोयीचे झाले, तसेच बांबूच्या तोडणी वेळी बांबू काढणे सोपे झाले. दर १० ओळींनंतर २० फूट जागा सोडली आहे. जेणेकरून आगीचा प्रतिबंध होईल तसेच बोंबूतोडीस जागा उपलब्ध होईल.
आमच्या भागात उन्हाळ्यात वणवे लागत असल्याने बांधाच्या कडेला आम्ही लागवड केली नाही. लागवडीच्या सभोवताली रस्ता तयार केला त्यामुळे बाहेरून आग आल्यास ती आत येण्याची शक्यता कमी झाली. भविष्यात बांबूची बेटे गच्च झाल्यास एक ओळ काढून टाकण्यात यावी, असे आमचे प्रयोजन आहे.
बहुतेक जणांना बांबू लागवड बांधावर करायची असते जेणेकरून बॉर्डर गच्च होईल व प्रायव्हसी मिळेल. अशी बांबू लागवड करताना आपल्या सभोवताली दरवर्षी वणवे लागतात की नाही याची चाचपणी करावी. जर वणवे लागत असतील तर बांधावर बांबू लागवड करू नये. अशा लागवडीसाठी बॉर्डरपासून किमान १० फुट जागा सोडणे आवश्यक आहे व दोन बांबूंमधील अंतर ८ फूट ठेवणे आवश्यक आहे. त्याचे कारण बांबू तोडीसाठी चारही बाजूंना फिरता येणे गरजेचे असते. बांबूच्या बेटांचा घेरा हा ६ फुटांपर्यंत होण्याची शक्यता असते. जर बांबू बॉर्डरच्या अगदी जवळ लावले तर भविष्यात हमखास शेजाऱ्यांबरोबर जमिनीच्या हद्दीचे वाद होण्याची शक्यता असते.
बांबू लागवड दिनदर्शिका
१ नोव्हेंबर | रोपे किंवा कंदांची बुकिंग (ऐन वेळेस उपलब्ध होत नाहीत) |
१ जानेवारी | जमिनीला कुंपण करणे. (नाहीतर गुरे रोपे खातील) |
१ एप्रिल | १० x १० फुटांवर दोरीच्या साहाय्याने मार्किंग व JCB ने ३ x ३ x ३ फुटाचे खड्डे करणे. |
१५ एप्रिल | शेणखत आणून सुकविणे. (अळ्यांचा प्रादुर्भाव टाळण्यासाठी) |
१५ मे | खड्ड्यात तळाला मुठभर मुंगी पावडर व दाणेदार फोरेट टाकणे. खड्ड्याला उन्हात तापू देणे. |
१५ मे | खड्डा खोदल्यामुळे वर आलेल्या मातीत २ घमेले शेणखत + (१/२) अर्धा किलो SSP (सिंगल सुपर फॉस्फेट) + १ मूठ मुंगी पावडर + १ मुठ फोरेट टाकून मातीत फावड्याच्या साहाय्याने चांगले मिश्रित करून खड्डा बुजवून घेणे. (यावेळी कोणतेही रोपण करू नये) |
७ जून | नर्सरीतून रोपे आणणे व किमान पुढील ५ दिवस सावलीत ठेवणे. (५% रोपे ज्यादा आणणे) |
१५ जून | मातीने भरलेले खड्डे रोप लावण्यापुरते फावड्याने खोदणे व रोपण करणे. रोपांमध्ये पाणी साचणार नाही याची काळजी घेणे. रोपांच्या ऐवजी कंद आणल्यास लगेच त्याच दिवशी अथवा दुसऱ्या दिवशी लागवड करणे. |
१५ सप्टेंबर | सभोवताली उगवलेले गवत कापून ते बांबूजवळ टाकणे (mulching). यामुळे जमिनीत पाणी टिकून राहते. तसेच वणवा येऊ नये म्हणून कुंपणाभोवती तणनाशकाची फवारणी करणे. |
१ ऑक्टोबर | रोपांपासून लागवड केल्यास ड्रीप ने पाणी देण्याची सोय करणे आवश्यक आहे. कंदापासून लागवड केल्यास ड्रीपची व्यवस्था करणे टाळू शकतो पण पाण्याची व्यवस्था केल्यास कंदांची मर कमी होईल. प्रति रोप आठवड्याला दोनदा २० लिटर पाणी देणे. (एकूण ४० लिटर प्रति आठवडा प्रति रोप) |
१५ मे (दुसरे वर्ष) | बांबूला सुकलेले शेणखत (२ घमेले = १० किलो) व मातीची (२ घमेले =१० किलो) दरवर्षी किंवा एक वर्षाआड भर देणे. |
१५ जून (दुसरे वर्ष) | मर झालेल्या रोपांची पुनर्लागवड करणे. |
३ वर्षे पूर्ण झाल्यावर १ मार्च | आकाराने बारीक असलेल्या काठ्या काढून टाकणे तसेच फांद्यांची छाटणी करणे. |
४ वर्षे पूर्ण झाल्यावर १ नोव्हें. | २-३ वर्षे वयाच्या बांबूंची तोड (दर एक वर्षाआड) करणे. |
लागवडीची प्रक्रिया काय होती?
प्रत्यक्ष बांबू लागवड प्रक्रिया
रोपांपासून बांबू लागवड
कंदापासून बांबू लागवड
पाण्याचे नियोजन
पावसाळ्याच्या काळात रोपे लावल्याने सप्टेंबर पर्यंत पाण्याची व्यवस्था करावी लागली नाही. आमची जवळपास सर्व रोपे जगली होती. आमचे क्षेत्र मोठे असल्याने आम्ही ड्रीप द्वारे पाणी देण्याची व्यवस्था डिसेंबरनंतर केली.
कोकणात ड्रीप करता प्रेशर कॉम्पेन्सेटेड (PC) ड्रिपर्सच वापरावेत.
जर आपण कंदाचा वापर करून बांबू उगवला तर ऑक्टोबरनंतर पाणी देण्याची आवश्यकता नाही, पण त्या काळात १५ टक्के कंदांची मर होण्याची शक्यता असते. कंद लागवडीने ड्रीप वरील खर्च वाचविता येईल. ज्या ठिकाणी पाण्याची सोय करणे शक्य नाही, त्यांनी कंदाद्वारे बांबू लागवड करावी कारण कंदाद्वारे बांबूची वाढ १ ते २ वर्षे लवकर होते. त्यामुळे ते पाण्याचा ताण सहन करू शकतात. पहिली दोन वर्षे ऑक्टोबर ते मे पर्यंत पाणी देण्याची गरज आहे. प्रति रोप आठवड्यातून किमान दोनदा २० लिटर पाण्याची गरज लागते. उन्हाळ्यात पहिली दोन वर्षे पाणी न दिल्यास रोपे दगावण्याची शक्यता असते.
खतांचे नियोजन
भरपूर कोंबांपेक्षा सशक्त चांगल्या जाडीचे (diameter चे) कोंब येणे हे आपले उद्दिष्ट असावे, कारण चांगल्या जाडीच्या काठीलाच बाजारात जास्त किंमत आहे.
दुसऱ्या वर्षी १५ मे नंतर बांबूच्या सुकलेल्या पानांचा कचरा बांबूच्या मुळांत जमा केला आणि दोन घमेले (१० किलो) सुकलेले शेणखत दिले. त्यावर दोन घमेले (१० किलो) नवीन माती टाकली. त्यामुळे पावसाळ्यात बांबूच्या बेटामध्ये गांडुळांची संख्या वाढली व पानांचे गांडूळ खत बनले. ते खत बांबूला मिळाले. दरवर्षी शेणखत दिलेले चांगले किंवा एक वर्षाआड द्यावे. शेणखत हे चांगले सुकविलेले असावे नाहीतर अळ्यांचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता असते.
नवीन कोंबांना सुरवातीच्या वाढीसाठी नायट्रोजनची जास्त आवश्यकता असते. शेणखतामध्ये NPK ( नैट्रोजन: फॉस्फोरोस: पोटॅशियम ) हे ३:२:१ प्रमाणात असते. शेणखत हे मातीतील आद्रता दीर्घकाळ टिकवून ठेवते, मातीची गुणवत्ता वाढविते. त्याचप्रमाणे झाडाला हळूवार पद्धतीने पोषण पोहचविते. ते जलप्रदूषण करत नाही म्हणून शेणखत हा सर्वात चांगला व सुरक्षित पर्याय आहे.
तण (गवत) नियंत्रण
वणवा कुंपणाच्या बाजूने आत येतो. पावसाळ्यात वाढलेले गवत ऑक्टोबरनंतर सुकायला सुरवात होते. कालांतराने फेब्रुवारी व मार्च मध्ये वणवा लागतो. शिकार, जमीन साफ करणे, विजेची ठिणगी, मुद्दाम अथवा निष्काळजीपणामुळे आग लागते.
बांबू तोड
पहिली तोड लागवडीच्या ४ वर्षांनंतर करावी. त्यानंतर दर एक वर्षआड बांबू तोड करावी. केवळ २-३ वर्षांतले व अधिक जुने बांबू तोडावेत. (उदाहणार्थ जून २०२४ मध्ये उगविलेले कोंब हे नोव्हेंबर २०२६ मध्ये २-३ वर्षांचे होतात ते तोडण्यास काहीही हरकत नाही.)
२ वर्षाचे बांबू हे नवीन आलेल्या कोंबांना खाद्य पुरवठा करत असतात. ऑक्टोबर पर्यंत नवीन कोंबाची वाढ पूर्ण होते तोपर्यंत जूनमधील दोन वर्षांचे बांबू हे नोव्हेंबरमधे अडीच वर्षांचे झालेले असतात. म्हणूनच केवळ २-३ वर्षांपुढील बांबू तोडणे अपेक्षित आहे.
बांबूचे वय जसजसे वाढते तसतसे त्यातील पाणी, स्टार्च व शुगरचे प्रमाण कमी होत जाते त्यामुळे ३-४ वर्षांचा बांबू हा २-३ वर्षांच्या बांबूपेक्षा चांगला टिकतो. बेटामधील ५ वर्षांवरील बांबूची कमकुवत होण्यास सुरवात होते.
दर एकवर्षाआड तोड करण्याचे कारण असे की जर तोड करताना चुकून १ ते २ वर्षांच्या बांबूंना इजा पोहोचली तर पुढील वर्ष नवीन येणाऱ्या कोंबांना पोषण मिळण्याच्या कामी येते. ज्या बांबूंच्या पेराला कव्हर (Sheath) असते ते नवीन १ वर्षाचे बांबू असतात ते तोडू नयेत. नवीन बांबू हे बेटाच्या परिघाच्या कडेला असतात तर जुने बांबू हे मध्यभागी असतात. अशा मधल्या बांबूची तोड करावी. बांबू तोड नियमितपणे करणे आवश्यक आहे. यामुळे नवीन येणारे येणाऱ्या कोंबाची संख्या वाढते, तसेच सशक्त कोंब तयार होतात. तसेच बेट गच्च होत नाही त्यामुळे नंतरच्या वर्षी बांबू तोड करणे सुलभ जाते.
बांबू तोड ऑक्टोबर (चांगला), नोव्हेंबर (सर्वात चांगला), डिसेंबर (चांगला) महिन्यात करावी कारण यावेळी शुगर व स्टार्च चे प्रमाण बांबूच्या काठ्यांमध्ये कमी असते. यावेळी तोडलेल्या बांबूला वाळवी लागण्याचे प्रमाण कमी असते. कोकणात बांबूतोड ही दसरा (ऑक्टोबर) ते मार्च महिन्यापर्यंत करतात. मार्च नंतर बांबूतोड करू नये कारण मार्चनंतर बांबूमध्ये प्रजननाशी निगडित हार्मोन्स हे जागृत होतात. त्यावेळी बांबू तोड केल्यास नवीन येणाऱ्या कोंबांवर त्याचा विपरीत परिणाम होतो. बांबू तोड शक्यतो सकाळी लवकर करावी यावेळी बांबू मध्ये आद्रता कमी असते. पावसाळ्यात बांबू तोड करू नये कारण नवीन कोंबांना इजा पोहोचते. चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या तीव्रतेमुळे बांबूमध्ये स्टार्चचे प्रमाण कमी होत जाते. त्यामुळे पौर्णिमेच्या नंतर ६ व्या आणि ८ व्या दिवसाच्या दरम्यान बांबू तोड केलेली उत्तम असते.
बांबू तोड स्वतःचे मजूर लावून देखरेखीखाली केलेली चांगली कारण त्यामुळे काळजीपूर्वक तोड होते. कंत्राटदारांना बांबू तोड करणे सांगितले तर ते नवीन आलेल्या बांबूच्या कोंबांना इजा पोहचवतात, तसेच कमी वय असलेले १ ते २ वर्षांमधील बांबू तोडतात कारण त्यांना तोडलेल्या काठ्यांच्या संख्येवर पैसे मिळत असतात. पण यामुळे पुढील वर्षाचे उत्पादन घटते.
जर आपण जे बांबू तोडायचे आहेत त्यांना ऑइल पेंटने मार्किंग करून ठेवले तर कामगार कोवळे बांबू तोडणार नाहीत व बेटाचे नुकसान होणार नाही. यामुळे पुढील बांबू तोडीतून चांगले उत्पन्न मिळेल.
लागवड खर्च
१ एकर क्षेत्रात १०x१० फूट अंतर ठेवल्यास ४०० रोपे राहतात. जे शेतकरी मजुरांमार्फत काम करून घेतील त्यांना लागवडीच्या वर्षी अंदाजे एकरी १,५०,००० लाख रुपये खर्च येईल. तिसऱ्या वर्षापासून केवळ खतांकरता खर्च येईल.
एका एकरातील ४०० रोपांसाठी लागवड खर्च
पहिले वर्ष रोपांपासून | पहिले वर्ष कंदापासून | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | |
रोप/ कंद किंमत | १५०*४०० = ६०,००० | २२५*४०० =९०,००० | - | - |
वाहतूक खर्च | ८००० | ८००० | - | - |
JCB ने खड्डे खोदण्याचा खर्च | १६००० (१६ तास) | १६००० | - | - |
शेणखत खर्च | ८००० (४ ट्रॅक्टर ट्रॉली) | ८००० | ८००० | - |
SSP खत खर्च | २२४० (२०० किलो) | २२४० | - | |
पहिले वर्ष रोपांपासून | पहिले वर्ष कंदापासून | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | |
खड्डे भरणे व खत टाकणे मजुरी | १०५०० (३० मजूर) | १०५०० | १०५०० | - |
रोपे लावण्याची मजुरी | ३५०० (१० मजूर) | ३५०० | - | - |
तण काढण्याची मजुरी | ३५०० (१० मजूर) | ३५०० | ३५०० | - |
PC ड्रीप खर्च | २५००० | - | - | - |
वीजबिल | १६०० (८ महिने) | - | १६०० | १६०० |
इतर खर्च | ३००० | ३००० | ३००० | ३००० |
मर झाल्यास पुनर्लागवड खर्च | ३६८७ (५% मर) | १५५६१ (१५% मर) | - | - |
संपूर्ण खर्च (१ एकर करिता) | १,४५,०२७ रोपांपासून | १,६०,३०१ कंदांपासून | २६६०० दुसरे वर्ष | ४६०० तिसरे वर्ष |
कमी भांडवलात बाबू लागवड कशी करावी?
ज्या शेतकऱ्यांकडे जास्त भांडवल नाही, त्यांनी बांबू लागवड ही प्रत्येक वर्षी जून महिन्यात घरच्याच दोन जणांच्या मदतीने करावी. या लागवडीकरिता आपल्याच गावातील इतर शेतकऱ्यांकडे बांबूच्या कंदाची मागणी करावी. दरवर्षी किमान २० बांबूची लागवड करावी. ३ वर्षांनंतर आपल्याच बांबूच्या बेटांतील कंद नवीन लागवडीकरिता वापरावेत.
दरवर्षी हळूहळू करत क्षेत्र वाढवावे. कमी लागवडीकरिता खतांची गरज कमी लागेल जी स्थानिक माध्यमांतून पूर्ण होऊ शकते. अशा प्रकारे कोणताही अतिरिक्त पैसा न टाकता ५ वर्षांत १०० बांबूंची लागवड १० गुंठ्यामध्ये होऊ शकते. अशी बांबू लागवड सलग भागात करायची असेल तर उत्तर दिशेकडून सुरवात करत दक्षिण दिशेकडे लागवड करत यावे याचे कारण सूर्याचे ऊन हे दक्षिणेकडून येत असते. उत्तरेपासून लागवडीला सुरवात केल्याने जुन्या बांबूची सावली नवीन लागवडीवर पडणार नाही त्यामुळे नवीन बांबूची वाढ ही योग्य प्रकारे होऊ शकेल.
बांबू पासून मिळणारे उत्पन्न
लागवडीपासून ४ वर्षांनंतर १ वर्षाआड आपल्याला बांबू तोड करता येते. पहिल्या तोडीला मिळणाऱ्या काठ्या या कमी जाडीच्या असतील तर दुसऱ्या तोडीपासून मिळणाऱ्या काठ्या या जास्त जाडीच्या असतील. जास्त जाडीच्या काठ्यांना चांगला दर मिळतो. बांबूचे दर काठीच्या उंचीप्रमाणे व जाडीनुसार बदलतात. १२ फुटी, १८ फुटी अशा उंचीप्रमाणे वेगवेगळे दर असतात. १ एकर क्षेत्रातून ३,६८,००० रुपयांचा बांबू विकला जाऊ शकतो. एकवर्षाआड केलेला खताचा खर्च जाऊन ३,६८,००० - २६,६०० = ३,४१,४०० रुपये नफा एक वर्षाआड मिळू शकतो. दरवर्षी खते दिल्यास चांगल्या जाडीची बांबूची काठी आल्याने नफ्यात वृद्धी होईल.
भविष्यात बांबूचा पुरवठा वाढल्यास दर कमी सुद्धा होऊ शकतो ही गोष्ट आपण ध्यानात ठेवावी. योग्य अशी बांबूची जात निवडण्यावर जास्त भर दिला पाहिजे. केवळ सल्लागारावर अवलंबून न राहता स्वतः बांबू मार्केट मध्ये जाऊन ज्या बांबूची चांगली विक्री होत आहे अशी जात ओळखल्यास नंतर होणारा मोठा पच्छाताप टळतो.
परतावा तक्ता
वरील खर्च व उत्पन्नाच्या तक्त्यावरून असे दिसून येते की, ५ व्या वर्षी बांबू लागवडीसाठी केलेला एकूण खर्च व मिळालेले उत्पन्न हे सारखे असेल व त्यानंतर खरा फायदा होण्यास सुरवात होईल. एक वर्षाआड ३,४१,४०० रुपये नफा १ एकर क्षेत्रातून होऊ शकतो.
सांगता
बांबुच्या विविध प्रजाती कोकणात उत्तम प्रकारे वाढतात, पण सर्वच प्रजातींना सध्या बाजारपेठ उपलब्ध नाही. नवनवीन बांबू उद्योग सध्या येऊ घातले आहेत. पर्यटनासाठी बांबूची घरे, बांबू फ्लोरिंग, बांबू पॅनल, अगरबत्ती, हस्तकला, चारकोल, इथेनॉल. सध्या वाहतूक ही मोठी खर्चिक बाब आहे, त्यामुळे या उद्योगांचे ठिकाण आपल्या आसपास आहे का अथवा पुढच्या ५ वर्षात असे उद्योग आपल्या जवळपास तयार होतील का याचाही आढावा घेणे अपेक्षित आहे. जेव्हा आपले बांबू, मार्केट मध्ये चांगल्या दराने दीर्घकाळ विकले जातील तेव्हाच आपण बांबूची यशस्वी लागवड केली असे म्हणता येईल.
बांबूविश्वकडून आपल्याला बांबू लागवडीकरिता शुभेच्छा!
सचिन टेके, प्रतिक्षा टेके, विश्वजित पडवणकर
संदर्भ
हिरवे सोने माणगा बांबू: डॉ. अजय राणे
Green Gold Manga Bamboo (Dendrocalamus stocksii) for Commendable Profit from Cultivable Wasteland - 2018
Analysis of Carbohydrate, Moisture Content and Specific Gravity of Bambusa Tulda with Special Reference to its Harvesting Season -2015
Seasonal changes of endogenous soluble sugar and starch in different developmental stages of Fargesia yunnanensis -2015
Distribution, Diversity and Prospects for Propagation of Industrially Suitable Bamboo Species in India - Banik 2020
Physical and Mechanical Properties of Bamboo (Dendrocalamus Strictus)-2024
हे PDF पुस्तक आम्ही आपणांस मोफत उपलब्ध करून दिलेले आहेत. आम्ही मिळवलेल्या ज्ञानाचा सर्वांना उपयोग व्हावा ही त्यामागील भावना आहे.
आमचा उत्साह वाढविण्याकरिता आपण आम्हाला आपल्याला योग्य वाटेल अशी रक्कम खाली दिलेल्या बटणावर क्लिक करून पाठवू शकता. मिळालेल्या पैशांचा उपयोग आम्ही या व अशा प्रकारच्या उपक्रमाची व्याप्ती वाढवण्यासाठी करू.
Support Us
आपले फार फार आभार!
सचिन टेके, प्रतिक्षा टेके, विश्वजित पडवणकर
आमची मानगा बांबू नर्सरी ढोकशेत, खोपोली-पाली रोड, रायगड, महाराष्ट्र येथे स्थित आहे. संपर्क: ८१०८११२२५५
